Kościół w Domachowie najstarszym kościołem drewnianym w Polsce

W sierpniu 2019 roku w Domachowie (woj. wielkopolskie) podczas prowadzenia prac konserwatorskich w kościele pw. Michała Archanioła odkryto polichromię oraz dodatkową konstrukcję, która wskazuje na to, że może to być najstarszy kościół drewniany w Polsce. Zanim dowiemy się, co odkryto i czy jest to ważne, dowiedzmy się więcej na temat historii kościoła. 

Historia drewnianego kościoła w Domachowie 

Domachów to niewielka miejscowość nieopodal Gostynia w Wielkopolsce. Wieś powstała w okresie średniowiecznym pierwotnie należała do wolnych ziemian, a następnie została przejęta przez biskupstwo poznańskie. Kościół w Domachowie istniał już przed 1293 rokiem. W tym roku właściciele wsi otrzymali pozwolenie na patronat nowej świątyni. 

Natomiast obecnie istniejący kościół pw. Michała Archanioła datowano na lata 1560-1568. Wg. źródeł poprzedni budynek zawalił się. Jest to świątynia drewniana o konstrukcji zrębowej, która została przykryta deskami (oszalowana). Wybudowana została dzięki biskupowi poznańskiemu – Adamowi Konarskiemu. W okresie klasycyzmu (1775) kościół odremontowano, dodano zakrystię. Kolejne prace były prowadzone w 1930 roku i co ciekawe przetrwał w dobrym stanie II wojnę światową. Na początku XXI wieku odbywały się rozmaite prace remontowe i konserwatorskie. 

Co odkryto w kościele w Domachowie? 

Mimo że prace konserwatorskie były prowadzone już dłuższy czas (ostatnia faza prac od 2017 roku) dopiero teraz odsłonięto szalowanie i odkryto, że oprócz konstrukcji zrębowej widoczne są elementy konstrukcji szkieletowej. Wg. konserwatora Jerzego Borowińskiego wszystkie elementy szkieletu są zachowane, w tym podwalina. Ciężko w to uwierzyć, gdyż podwalina jako element na samym dole jest elementem najbardziej narażonym na zniszczenie i były w drewnianych budynkach często wymieniane (co kilkadziesiąt lat). 

Tak więc mamy dodatkową konstrukcję kościoła, ale odkryto również nowe polichromie w charakterze średniowiecznej sztuki przedstawiające sceny z nowego i starego testamentu (przede wszystkim apokalipsę). Miały one charakter biblii pauperum. Na odkrytych deskach znajduje się kilka warstw polichromii – z II połowy XIV wieku, z początku XVI wieku oraz XVIII wieku (odeskowanie). 

Wykonane zostały badania dotyczące datowania drewna z kościoła w Domachowie. Prof. Marek Krąpiec twierdzi, że drzewo zostało ścięte w 1368 roku. Przyjmując wersję, że obecny kościół został wybudowany z tego surowca, rzeczywiście byłby to najstarszy drewniany kościół w Polsce. Nie przeprowadzono jednak jeszcze pełnych badań, a badacze się spierają. 

No dobrze, a badania architektoniczne?! 

Bardzo fajnie, że odkryto w Domachowie konstrukcję pochodzącą z końca XIV wieku, jednak pojawiają się pewne zastrzeżenia. Po pierwsze dlaczego dopiero teraz?! Przed jakimikolwiek lub w trakcie pierwszych prac konserwatorskich powinny zostać przeprowadzone badania architektoniczne – rozwarstwienie historyczne obiektu. Dlaczego dopiero teraz, po tylu latach odkryto coś tak ważnego dla historii tego kościoła? Niestety przedstawia to obecny poziom nakładów Państwa na prawidłowe prowadzenie badań konserwatorskich oraz ochronę zabytków. Wszystkie prowadzone wcześniej prace konserwatorskie mogły spowodować zniszczenie tego niezwykłego odkrycia. 

Druga kwestia to określenie kościoła w Domachowie najstarszym w Polsce i przyjęcie, że rzeczywiście został zbudowany w XIV wieku. To że drewno w konstrukcji szkieletowej pochodzi z 1368 roku o niczym nie świadczy. Konieczne jest przeprowadzenie odpowiednich badań architektonicznych. Obecny kościół mógł zostać na przykład nadbudowany na konstrukcje szkieletową. Po co średniowieczni cieśle mieliby robić konstrukcję szkieletową i zrębową? A być może w trakcie budowy kościoła w XVI wieku użyto materiał z poprzedniego kościoła (który się zawalił), jak to często robiono, aby wzmocnić konstrukcję. Nie wiadomo, konieczne jest przeprowadzenie odpowiednich badań. Dotychczas najstarszym drewnianym kościołem jest ten znajdujący się Tarnowie Pałuckim.

Niezwykłość odkrycia w Domachowie i co dalej?

Nie ważne,  jaka była historia, kościoła Michała Archanioła w Domachowie odkrycie jest niezwykłe. Nie ma zbyt wielu kościołów drewnianych w Polsce o zdwojonej konstrukcji. W każdym wypadku odkrycie polichromii z XIV rzuca światło na ówczesną sztukę. Takie odkrycie potrafi powiedzieć więcej o samym obiekcie zabytkowym jak i o okolicznych terenach. Z pewnością byłaby szansa, aby kościół stał się pomnikiem historii.

Co teraz z prowadzeniem konserwacji w kościele? 

Oczywiście konieczne jest zachowanie autentycznych elementów zabytkowych. Profesor Tomasz Jasiński wypowiadał się w mediach, że strasznym problemem konserwatorskim jest to, że na odkrytych deskach znajduje się kilka warstw polichromii. Nie jest to jednak specjalny problem konserwatorski. Zgodnie z doktryną należy zachować jak najwięcej autentycznej materii. Niedopuszczalne jest niszczenie najmłodszych warstw polichromii, które przedstawiają wartość zabytkową, natomiast konieczne jest przedstawienie na niewielkiej części, występujących warstw polichromii, aby udokumentować tę niezwykła historię.

Nieaktualna już historia, ale ciekawe zdjęcia kościoła w Domachowie: